Тарих

Республиканың фтизиатриялық қызметінің даму кезеңдері негізгі 3 кезеңнен тұрды:

антибактерияға дейінгі;
кеңестік (фтизиатриялық жүйенің қалыптасуы);
кеңестік кезеңнен кейінгі (туберкулезге қарсы жаңа бағдарламаларды енгізу).

Институттың негізін қалаушы және бірінші директоры ҚазКСР ғылымының еңбек сіңірген қайраткері, м.ғ.д., профессор Василий Иванович Зюзин болды. Ол 120-дан астам ғылыми еңбек, 3 монография жариялады. Медицина ғылымдарының 3 докторын, 14 кандидатын дайындады.

Василий Иванович Зюзин

1932 жылы институт туберкулез эпидемиологиясын зерттеу және оған қарсы күрес шараларын әзірлеу үшін республика аудандарына ғылыми - зерттеу экспедициясын ұйымдастыра бастады.

1942 жылы институт базасында 8 профессор және медицина ғылымдарының докторы, 4 доцент және ғылым кандидаты жұмыс істеді.

1942 жылы майданға кеткен В.И. Зюзиннің орнына Александра Михайловна Задворных директор болып тағайындалды. Оның перуінде силикотуберкулезді зерттеуге арналған жұмыстар болды.

Александра Михайловна Задворных

50-60- шы жылдардағы зерттеулер:

1954 жылдың өзінде М.Н. Кафтановскаяның айтуынша, соғыс пен соғыстан кейінгі қирау, әсіресе туберкулез бойынша эпидемиологиялық ахуалға әсер етті және бұл инфекциямен сәтті күрес үшін ең жаңа қуатты дәрі-дәрмектерді іздеу, сондай-ақ туберкулездің ерте түрлерін уақтылы анықтау және емдеу қажет.

Е.А. Трейлихтің 1956 жылғы жұмысынан, мысал ретінде, жасөспірімдер арасында туберкулез патоморфозының динамикасын көруге болады. Соғыстан кейінгі жылдары жасөспірімдер арасында созылмалы фиброзды – кавернозды туберкулез басым болды, және де фтизиатрлардың бірінші кезектегі міндеті бозбалалар арасында орын алған туберкулездің ашық, кавернозды түрлерінің алдын алу болды. Жасанды пневмоторакс аясында стрептомицин мен Пасканы қолдану және жабыспаларды күйдіру науқастардың осы контингентін айтарлықтай емдеу тиімділігін арттырды.

1966 жылы медицина ғылымдарының 1 докторы және 24 кандидаты, ал 1962 жылы тек 4 кандидат жұмыс істеді. Институт Қазақстандағы эпидемиология және туберкулезге қарсы ұйымдастыру іс-шаралары, туберкулездің асқынған түрлерін хирургиялық емдеу, туберкулездің диагностикасы, клиникасы мен патофизиологиясы мәселелерін әзірледі. Туберкулезге қарсы жұмысты жоспарлау негіздерін әзірлеу мақсатында республиканың әртүрлі климаттық – географиялық аймақтарында туберкулез эпидемиологиясы және осы көрсеткіштердің динамикасы зерттелді.

М.Н. Кафтановская Е.А. Трейлих

Туберкулез институтының ғылыми өркендеуі:

1971-1982 ж.ж. республикада туберкулезге қарсы неғұрлым кең және тиімді күрес кезеңі ретінде сипатталды, бұл институт директоры профессор А.А. Терлікбаевтың есімімен байланысты.

Бұл жылдары шағын қуатты институт туберкулезге қарсы күрес бойынша КСРО -дағы ең ірі ғылыми – зерттеу, ұйымдастыру – әдістемелік және емдеу-консультативтік орталыққа айналды. Жаңа корпустар салынды, жаңа жабдықтармен жабдықталған бөлімшелер мен зертханалар ашылды. Ғылыми зерттеулер ересектер мен балалардағы туберкулез эпидемиологиясы, клиникасы және оны емдеу мәселелеріне арналды, республиканың әртүрлі аудандарына кешенді экспедициялар арқылы жүргізілді.

1963-1982 жылдар аралығында институтта 13 докторлық диссертация дайындап, қорғады, 122-ден астам баспа жұмыстары жарияланды, 10 монография шығарды. А.А. Терлікбаевтың келуімен туберкулезді хирургиялық емдеу институтта ғана емес, республиканың облыстық диспансерлерінде де кеңінен дами бастады.

А.А. Терлікбаев

Туберкулезге қарсы қызметті ұйымдастыру бойынша зерттеулер:

Г.А. Мелкумов 1972 ж. Қазақстанның өнеркәсіп кәсіпорындарында туберкулез эпидемиологиясы жөніндегі докторлық зерттеуінде кәсіпорындардағы персоналдың инфекция жұқтыруы – 92% - ға дейін екендігін, сондай-ақ туберкулез салдарынан мүгедек болуы жоғары екендігін анықтады, мұндай адамдарды жұмысқа орналастыру қажеттілігін айқындады.

1971 жылы Л.Б. Шефер "Қазақстандағы туберкулез эпидемиологиясы және туберкулезге қарсы іс-шаралардың экономикалық тиімділігі" деген докторлық жұмысында сол жылдардың өзінде туберкулезбен ауыратын науқастарды ұзақ стационарлық және амбулаториялық емдеудің экономикалық есептерін жүргізді, бұл бүгінгі күнге дейін өзекті болып отыр.

Тубинститутының Көкшетау филиалының құрылуына кандидаттық және докторлық диссертацияларын қорғаған ОТҚКД бас дәрігері Қ.Қ. Құрманбаев (1974 және 1982 жж.) үлкен үлес қосты. Оның басшылығымен 6 кандидаттық диссертация және докторлық диссертация қорғалды, 2 монография жазылды. Ол Қазақстанда туберкулездің эпидемиологиясы бойынша зерттеулер жүргізді, мал өсірушілерге химиопрофилактика жүргізуді ұсынды, туберкулездің зооноздық аспектілерін зерделеді. Туберкулездің зооноздық аспектілерін зерттеу нәтижелері ауылшаруашылық аудандарында туберкулезге қарсы күресті күшейтуге қатысты, бірқатар маңызды қаулылар мен шешімдердің негізін қалады.

Г.А. Мелкумов К.К. Құрманбаев Л.Б. Шефер

Бірте-бірте республикада аурудың пайда болу себептерін, туберкулездің таралу заңдылықтары мен даму механизмін, оның алдын алу, диагностикалау және емдеу әдістерін зерттейтін клиникалық медицина саласы ретінде фтизиатриялық ғылым қалыптаса бастады. Институтта ғылыми-зерттеу жұмыстарының қалыптасуы мен дамуына барлық жағдай жасалған. Ауылдық жерлерде және өнеркәсіп кәсіпорындарында (А.А. Терлікбаев, Л.Б. Шефер, Г.А. Мұңайтбасова) туберкулезге қарсы күрестің ұйымдастырушылық нысандары әзірлене бастады. Қазақстанда туберкулез эпидемиологиясы бойынша іргелі зерттеулер жүргізілді (Я.А. Благодарный, Л.Б. Шефер, З.И.Хажибаева). Туберкулездің зооноздық аспектілері (Я.А. Благодарный), бұқа түрінің қоздырғышынан туындаған туберкулездің клиникалық және морфологиялық мәселелері (А.Н. Наубетьярова, К.А. Түркебаева) зерттелді. Лимфа бездері және сүйек-буын туберкулезінің эпидемиологиясы, клиникасы және оны емдеу (К.М. Маскеев және Е.П. Ченских), сондай-ақ туберкулезбен ауыратын науқастарда тыныс алу мүшелері және қан айналымы қызметін зерттеу бойынша үлкен зерттеулер жүргізілді (Е.М. Цаллагова және С.Ш. Чагирова). Туберкулездің иммунологиясы мен биохимиясы бойынша (Т.Л. Клышев, М.Т. Харсун, Г.С. Сейтжанов), рентгенологиялық диагностиканы жетілдіру бойынша (Г.М. Введенская, А.М. Куликова, В.П. Дубинская) бірқатар зерттеулер жүргізілді.

Г.А. Мұңайтбасова Я.А. Благодарный З.И. Хажибаева

А.Д. Жүнісбеков С.Ш. Чагирова Т.Л. Клышев

Халыққа фтизиохирургиялық көмекті дамыту үшін А.А. Терлікбаев, А.Д. Жүнісбековтің зерттеулерінің маңызы зор болды.

"Тоқырау" кезінде туберкулез өткен ауруларға жатқызыла бастады, "фтизиатр" мамандығы өзектілігін жоғалтты. Алайда, ХХ ғасырдың аяғында, салыстырмалы түрде ұзақ тұрақты кезеңнен кейінгі жаһандық экономикалық дағдарыс және КСРО-ның күйреуі 90-шы жылдары барлық посткеңестік елдерде, соның ішінде Қазақстанда да туберкулез бойынша эпидемиологиялық ахуалдың күрт нашарлауына ықпал етті. Туберкулездің "өтпелі тұтынуға", төзімді және супер төзімді формаларға ұқсайтын жедел прогрессивті түрлері қайта пайда болды.

Сол кездегі ҚР президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың, Үкіметтің және Денсаулық сақтау министрлігінің күшті саяси және қаржылық қолдауының арқасында мемлекеттегі туберкулезге қарсы күрес басым бағыт ретінде жарияланды.

Туберкулезге қарсы күрестің жаңа кезеңі ҚР ТҚКҰО директоры, м.ғ.д., профессор А. А. Жәңгіреевтің белсенді қызметімен байланысты. Ол туберкулез институтына ҚР-дағы туберкулезге қарсы жұмыс жөніндегі ұлттық орталық мәртебесін беруде бастамашы болды. Алғаш рет "НОРЕ" жобасын тарта отырып, республиканың эпидемиялық жағынан ең қолайсыз ауданында туберкулезге қарсы күрес жөніндегі пилоттық жобаны енгізді, содан кейін "DOTS" стратегиясын Қазақстанның бүкіл аумағына таратты.

1999-2000 ж.ж. және 2007-2009 ж.ж. аралығында ҚР ТҚКҰО басқарған профессор Ш.Ш. Исмайылов өзіне дейінгі басшылардың ізін жалғастырып, осы стратегияны жалғастырушы болды. Бұдан әрі ол ҚР ТҚКҰО базасында оқу орталығын құруда, кең ауқымды дәрілерге төзімді науқастарды емдеу стратегиясын жасауда бастамашы болды.

2000-2007 жылдар аралығында республиканың фтизиатриялық қызметінің басында Медицина ғылымдары академиясының корреспондент – мүшесі, фтизиатриялық кадрлардың тұтас саңлақтар тобын дайындаған профессор Г.Б. Рақышев тұрды. Г.Б. Рақышевтің тұсында ҚР-да туберкулезге қарсы күрестің жаңа стратегиясы - "DOTS Plus" дами бастады, туберкулезбен ауыратын науқастарды бақылау жүйесі жетілдірілді, сондай-ақ ол бірінші мамандандырылған рецензияланатын "Фтизиопульмонология" журналын ашудың бастамашысы және редакциялық комитеттің төрағасы болды.

А.А. Жәңгіреев Ш.Ш. Исмайылов Г.Б. Рақышев

2010 жылдан 2016 жылға дейін м.ғ.д., профессор Т.Ш. Әбілдаев. ТҚКҰО-ны басқарды. Кәсіби сырқаттанушылықтың алдын алуға және инфекциялық бақылау шараларын күшейтуге ықпал ете отырып, сору – тарату желдеткішінің жаңа автоматтандырылған жүйесі құрастырылды, орталықтың шлюздік жүйесін құру жүзеге асты. Орталық базасында республиканың фтизиатрлары үшін ғана емес, сонымен қатар АМСК қызметкерлері үшін де біліктілікті арттыру факультеті құрылды, онда көп жылдық тәжірибемен алмасып, ҚР ТҚКҰО-ның соңғы жетістіктерімен бөліседі. Директор ҚР ТҚКҰО клиникалық базасын ұсынды, онда С.Асфендияров ат. ҚазҰМУ фтизиопульмонология кафедрасының және ҚРХУ, АМДЖИ фтизиатрия курсының студенттері практикалық тәжірибеден өтуге мүмкіндік алды.

Т.Ш. Әбілдаев

2016 жылғы наурыздан 2017 жылғы сәуірге дейінгі аралықта Орталықты медицина ғылымдарының докторы, профессор Ж.К. Исмаилов басқарды. Оның басшылығымен елімізде туберкулезді бақылаудың жаңа интеграцияланған моделін енгізу басталды, мониторингтік сапарлар жоспарына туберкулезге қарсы көмек көрсетудің өзекті мәселелері бойынша АМСК мамандарына арналған оқу семинарлары енгізілді. Ол басшылық еткен уақытта Орталық Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің «Қазақстан Республикасының Ұлттық фтизиопульмонология ғылыми орталығы» болып өзгертілді.

Ж.К. Исмайылов

2017 жылғы сәуірден бастап қазіргі уақытқа дейін Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің ШЖҚ «Қазақстан Республикасының Ұлттық фтизиопульмонология ғылыми орталығы» РМК медицина ғылымдарының кандидаты Әденов Мәлік Молдабекұлы басқарады.

М.М. Әденов

Қазіргі уақытта ҰФҒО-да 600-ден астам қызметкер жұмыс істейді. Орталықта жоғары білікті дәрігерлер кадрының үлкен әлеуеті бар. Институтта 88 практикалық дәрігер еңбек етеді, оның 4 -і медицина ғылымдарының докторы және 16-сы медицина ғылымдарының кандидаты. Дәрігерлердің жартысынан көбі - жоғары және бірінші дәрігерлік санаттағы дәрігерлер.

Ұлттық фтизиопульмонология ғылыми орталығының ғылыми және инновациялық қызметін дамыту және қолдауда профессор Г.А. Смайылова, медицина ғылымдарының докторлары К.Д. Ерімбетов, Х.Х. Абдукаримов маңызды рөл атқарады, бұл мамандар КДТ туберкулездің молекулярлық – генетикалық диагностикасы бойынша, туберкулезбен ауыратын науқастардың ең ауыр контингентін консервативті және хирургиялық емдеу бойынша жаңа технологияларды енгізуге басшылық етеді.

Бүгінде Орталықта жоғары мамандандырылған медициналық көмек көрсетуге арналған заманауи жабдықтардың барлық кешені бар.

Қазіргі уақытта Орталықтың ғылыми жұмысы өзектілігін жоғалтпай келеді.

Соңғы 4 жылда Орталық базасында бірқатар клиникалық зерттеу жүргізілді:

"Этамбутол Д" диспергирленген препаратының және "Изониазид" диспергирленген препаратының тиімділігі мен қауіпсіздігін клиникалық зерттеу. ҚР БҒМ ҒК "Биологиялық қауіпсіздік проблемалары ғылыми – зерттеу институты" РМК-мен, РФ ДСМ "Тұмау ҒЗИ" ФМБМ-мен бірлесіп БЦЖ – егілген дені сау еріктілерде ТВ/FLU – 04L интраназальды туберкулезге қарсы вакцинаның 1 фазасына рандомизацияланған, соқыр, плацебо – бақыланатын зерттеу жүргізілді, сондай-ақ осы вакцинаны өкпе туберкулезінің ерекше иммунды терапиясына қолданудың тиімділігіне зерттеу жүргізілді. "Инфекцияға қарсы препараттардың ғылыми орталығы" АҚ-мен бірлесіп өкпе туберкулезінің төзімді түрлерінде ФС–1 дәрілік құралының оральды түрінің қауіпсіздігіне, терапевтік тиімділігіне рандомизацияланған плацебо-бақыланатын зерттеу жүргізілді.

2017 – 2019 жылдары «Қазақстан Республикасында туберкулезді және дәріге төзімді туберкулезді анықтаудың, диагностикалаудың және емдеудің инновациялық әдістерін әзірлеу» тақырыбында ғылыми-техникалық бағдарлама орындалды

Туберкулезге қарсы іс-шараларды ұйымдастыру және жоспарлау бөлімі - туберкулезге қарсы бағдарламалар жұмысын бағдарлайтын стратегиялық бөлімсіз барлық бастамалар мен жетілдіру жұмыстарын жүргізу мүмкін емес. 18 жыл бойы бөлімді шебер ұйымдастырушы және өзіне талап қоя білетін және адамдарға жетекшілік ете білетін Қ.Х. Баймұханова басқарды. Бөлімде туберкулез проблемалары бойынша ведомствоаралық өзара іс-қимыл бағдарламалары қалыптастырылады, туберкулезге қарсы күрес қызметінің барлық бағыттары бойынша нормативтік-құқықтық базаны тұрақты жетілдіру жүргізіледі.

2023 жылдан бастап мониторинг және бағалау, эпидемиология, статистика және ақпараттандыру бөлімін Қасымбекова Қарлығаш Қуатбекқызы басқарады.

Орталық жанынан мониторинг және бағалау тобы құрылды, ол сырқаттанушылық пен өлім-жітім көрсеткіштерін жақсартуға ықпал ететін қажетті ұсынымдар әзірлей отырып, барлық облыстардағы туберкулезге қарсы күрес ұйымдарының, АМСК желісінің және ведомстволардың жұмысына жыл сайынғы мониторингті жүзеге асырады.

Бүгінгі таңда ҚР ҰФҒО – бұл Қазақстан фтизиатрия саласының әкімшілік-командалық бағыттаушы органы ғана емес.

ҚР ҰФҒО – республиканың заманауи емдеу-диагностикалық базасы, параклиникалық бөлімшелердің тармақталған желісі. Қазақстан фтизиатрларының жаңа буыны бұл қызметтің негізін қалаушыларды ардақтап еске алып, олардың идеялары мен бай тәжірибесін қазіргі заман талабын есепке алып жүзеге асырып отыр.